Nghệ thuật cắm hoa Nhật Bản - Ikebana

Thứ Ba, 01/08/2023 09:29

Ikebana không chỉ là biểu hiện truyền thống văn hoá Nhật Bản mà còn là hệ thống các giá trị thẩm mỹ, triết học được đúc kết lại từ tinh hoa nhiều loại hình nghệ thuật truyền thống trên đất nước mặt trời mọc.

Người Nhật vốn dĩ rất yêu thiên nhiên, nên môi trường sống của họ được bao phủ bởi cỏ cây, hoa lá xanh mướt từ ngoài vườn, bên hiên nhà hay trong không gian Tokonoma. Không dừng lại ở đó, họ luôn mong muốn mang những vẻ đẹp hoàn mỹ của thiên nhiên vào trong mỗi một ngôi nhà của mình. Mà Tokonoma là một ví dụ điển hình. Tập tục dâng hoa thờ cúng Thần - Phật tại Đền - Chùa và tư gia được xem như một nét văn hoá tiêu biểu nơi đây. Chính vì vậy những tăng lữ- nhà sư là những người đầu tiên dùng hoa để nói lên tấm lòng thành kính dâng lên các vị Thần - Phật. Ban đầu là cách cắm hoa theo phương thẳng đứng - Lập hoa, như một phương tiện kết nối tâm linh giữa Trời - Người và Đất.
Nghệ thuật Ikebana còn gọi là Kado - mang ý nghĩa đem lại một sức sống mới cho những cành hoa bị cắt khỏi môi trường sinh trưởng của nó. Thông qua Ikebana người ta có thể thấy rõ lòng yêu thiên nhiên của dân tộc này với những thay đổi tinh tế của yếu tố mùa: Xuân - Hạ - Thu - Đông hay nói cách khác đi chính là sự vận hành của vũ trụ, chuyển động của thiên nhiên Trời và Đất giao hoà, mà con người là tiểu vũ trụ cũng không thể nằm ngoài quy luật đó được!
Qua một tác phẩm Ikebana có thể cho chúng ta thấy, chính xác là thời điểm nào trong năm. Mùa Xuân trăm hoa đua nở cây cối tốt tươi, chỉ một vài cành hoa anh đào giản dị cũng cho người thưởng lãm biết rõ thời điểm chính xác là đầu, giữa hay cuối mùa Xuân bằng những quy định chặt chẽ dành cho mỗi một loại cây- hoa khi diễn đạt đúng thời khắc thiên nhiên.
… Hay mùa Hè mát rượi với những bình hoa thanh nhã, tối giản về màu sắc và nguyên liệu đặt trong những ang thấp (Suban) diễn đạt mặt nước lung linh - cội nguồn của sự sống. Gợi nhớ về hình ảnh quê nhà thân thương giản dị hay những dòng sống, con suối, bờ ao thân thuộc quanh nhà, mang tới người ngắm nhìn sự tĩnh lặng, bình an sâu sắc và nhớ thương quê hương da diết.
Nếu là mùa Thu với những cành khô trụi lá hoặc chính là những thời khắc rực rỡ nhất với tầng tầng lớp lớp lá phong chuyển từ xanh - vàng - cam và đỏ huy hoàng. Hoặc những đóa hoa cúc gầy guộc mà thanh nhã đủ mầu, đa dạng chủng loại đua nhau khoe sắc bằng vẻ kiêu hãnh mà vẫn khiêm nhường của mình xào xạc, rì rào trò chuyện với những khóm lau cuối vườn.
Hoa trà, hoa mơ, hoa mẫu đơn sánh vai bên những cành thông kiêu hùng mạnh mẽ, khi mà những ngọn núi phủ trắng tuyết rơi, sự sống vạn vật và thiên nhiên dường như dừng lại thì loại thực vật như thông, tùng (và một số loài hoa thân gỗ) vẫn vô cùng xanh tươi và kiên cường đơm hoa, kết trái.
Rikka là dạng thức cao cấp nhất của Nhà Ikenobo với những quy tắc vàng, luật lệ chặt chẽ mang đậm triết lý về nhân sinh quan qua vũ trụ quan của những tầng lớp tinh hoa xứ sở Phù Tang.

Dạng thức Rikka Nhà Ikenobo

Thuở ban đầu (có thể từ trước năm 1462) Ikebana - nghệ thuật hoa sống chỉ được lưu truyền rất hạn chế trong ba tầng lớp cao nhất thời bấy giờ là: Hoàng gia, các Tăng lữ và Samurai. Dân thường và phụ nữ lúc này chưa được biết tới bộ môn tinh hoa là Hoa Đạo này. Mãi tới sau này, vào thời Minh Trị (từ 1868 - 1912) dưới thời Thiên Hoàng Minh Trị cho mở cửa để giao thương với thế giới rộng lớn bên ngoài thì bộ môn này mới dần dần được hé mở từng bước cho dân chúng chiêm ngưỡng, thưởng lãm và học theo. Ngôi chùa Lục giác Rokkakudo nổi tiếng (xây dựng năm 587) tọa lạc tại Kyoto, được cho là nơi phát tích của Nhà Ikenobo theo như tài liệu còn được ghi chép lại. Phong tục dâng hoa cúng Thần- Phật đã có từ năm 1462 đến nay trải qua 560 năm, nay vẫn uy nghi trầm mặc rêu phong bên cao ốc, trụ sở mới hài hoà và mang tính biểu tượng cao quý nhất.
Ngài Iemoto Sen’ei Ikenobo - Forty Fifth Generation Ikenobo Headmaster - hiện tại chuẩn bị truyền ngôi cho người con gái đầu tiên – Iemoto, tương lai sẽ là vị nữ “hoa vương” đầu tiên trong lịch sử của “Vương triều Ikenobo”.
Nếu như dạng thức phổ biến nhất là Jiyuka - Freestyle được coi là thể hiện rõ nhất bản tính phóng khoáng và thể hiện cao nhất tính cá nhân của mỗi người cắm qua vô vàn chất liệu khác nhau và chia làm 2 nhánh chính là tự nhiên và phi tự nhiên, trong đó cũng có thể nhắc tới Nageire và Moribana cũng nằm trong dạng thức Freestyle- tự do phóng khoáng.

Dạng thức Juiyka- Freestyle

Shoka là dạng thức được chính ngài Iemoto 45 rút gọn từ Rikka - được ví như hoa vương của Nhà Ikenobo. Là dạng thức mà người cắm diễn đạt vẻ đẹp tự nhiên nhất mà không can thiệp bất kỳ sự hỗ trợ nhiều như ở Rikka (dùng dây thép để uốn cành, vv) hay sự phá cách và diễn đạt tự do phóng khoáng như Juiyka, mà người cắm phải có một trình độ/kiến thức nhất định để hiểu và diễn đạt vẻ đẹp hoàn mỹ từ thiên nhiên vào tác phẩm của mình. Với những hiểu biết nhất định về triết lý âm dương - luật lệ nghiêm cẩn thể hiện đúng về ánh sáng và bóng tối - luật âm dương trong mỗi một bình hoa.
Shoka được chia hai nhánh: Shoka Shofutai -dạng truyền thống và Shoka Shimputai -dạng đương đại với từ một tới tối đa là 3 loại nguyên liệu khác nhau.

Dạng thức Shoka Shofutai - Shoka truyền thống 1 loại nguyên liệu với lá giong cảnh Nhật.

Dạng thức Shoka Shimputai - Shoka đương đại gồm 3 loại nguyên liệu với cành Tuyết mai hoa Thiên điểu và Thược Dược.

Dù là Rikka hay Shoka điều dễ nhận biết là Mizugiwa- khoảng bằng một nắm tay nhô lên từ mặt nước (nguồn sống) được diễn đạt chặt chẽ sao cho nhìn từ phía chính diện sẽ chỉ như một cây cột thẳng đứng và vững chãi. Tức là những Ikebanist cần phải chú trọng phần gốc này sao cho thật thẳng hàng bao gồm nhiều nguyên liệu mà kết nối sao cho thật chặt chẽ và thanh nhã. Nếu nói rằng: “mỗi một tác phẩm chính là tấm gương chân thực nhất phản ánh tâm hồn người cắm” thì đôi khi chỉ cần nhìn vào Mizugiwa, người ta có thể phần nào đánh giá được trình độ và tính cách người đó.
Rikka là dạng thức cao cấp nhất - cổ xưa nhất và trang trọng nhất trong 3 dạng thức chính thức của Nhà Ikenobo hiện nay. Với rất nhiều đơn vị nguyên liệu khác nhau. Mỗi cành trong bình hoa đều có tên riêng, nhiệm vụ chính phụ, độ mạnh yếu và mức độ quan trọng khác nhau gắn liền với vị trí bắt buộc phải cắm trên kenzan (bàn chông). Rikka (đặc biệt chỉ riêng Nhà Ikenobo mới có) bởi tất cả các trường phái khác bắt nguồn từ Ikenobo truyền thống đều không dễ dàng tuân thủ theo những niêm luật khắt khe đó mà tự tách ra thành lập những trường phái mới - hiện đại và phá cách hơn để diễn đạt theo ngôn ngữ riêng mình. Cũng là những trường phái lớn trên thế giới như: Sogetshu và Ohara. (Bài này sẽ không đề cập tới những nguyên tắc và vẻ đẹp riêng của 2 trường phái này).
Rikka chính là vẻ đẹp lý tưởng, hoàn hảo nhất nhằm để diễn đạt nét đẹp phong cảnh thiên nhiên tươi đẹp hùng vĩ, diễm lệ và thơ mộng như một bức tranh thủy mặc sống động. Có những ngọn núi chính, gần, những dãy núi xa khi mờ khi tỏ. Xen chính giữa trung tâm là dòng thác đổ từ trên cao tung bọt trắng xoá rồi trở thành giòng suối mát lành yên ả, lững lờ trôi. Nuôi dưỡng vạn vật và những con người, làng bản dọc theo bờ suối từ trên núi cao đổ xuống tới đồng bằng phì nhiêu và xuôi dần ra sông ra biển mang theo cả một triết lý về nhân sinh quan của nhiều kiếp người …

Theo Do Vy Anh.